FUNKCJE METOD BADAWCZYCH

- funkcja deskryptywna (opisowa)

Spełniają ją różnego rodzaju badania diagnostyczne. Oparte są na odmianach obserwacji i pomiarze pedagogicznym.

-funkcja eksplanacyjna

Zajmuje się wyjaśnieniem zjawisk i problemów w rzeczywistości pedagogicznej. Stosuje się tutaj całą grupę metod – od eksperymentu pedagogicznego do metod porównawczych (opis, interpretacja ).

-funkcje: prospektywna i praktyczno-innowacyjna

Obejmuje dostarczanie prognoz pedagogicznych (badania eksperymentalne, pilotażowe, porównawcze, badania w działaniu – „action research” , badania jakościowe – hermeneutyczne)

PODZIAŁ METOD BADAŃ PEDAGOGICZNYCH

Według T. Plicha :
1. Eksperyment pedagogiczny
2. Monografia pedagogiczna
3. Metoda indywidualnych przypadków
4. Metoda sondażu diagnostycznego

Według M. Łobockiego:

1. Obserwacja
2. Eksperyment pedagogiczny
3. Testy osiągnięć szkolnych
4. Metoda socjometryczna
5. Metoda sondażu diagnostycznego
6. Analiza dokumentów

METODY BADAŃ PEDAGOGICZNCH

Monografia pedagogiczna

Definicje:

- Monografia jest to praca naukowa (rozprawa), poświęcona jednemu działowi jakiejś nauki, jednej osobie, miejscowości, epoce itp. A więc przedmiotem monografii, niezależnie od dyscypliny, w której jest stosowana, jest jeden przedmiot, jeden fakt, jedno zagadnienie, jedna instytucja. /Słownik języka polskiego/

- Metoda postępowania, która prowadzi do opisu instytucji wychowawczych, rozumiejąc pod pojęciem instytucji wychowawczej „struktury sformalizowane”.

/A. Kamiński/

- Jest metodą, której podmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej , prowadząca do gruntownego rozpoznania struktury instytucji zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych

/T.Pilch/

Przedmiot badań- instytucja wychowawcza (np. przedszkole) lub instytucjonalne formy działań wychowawczych (np. koła sportowe)
Sposób badania- sięgnięcie „w głąb” danej instytucji, gruntowne, wielostronne wejrzenie w jej funkcjonowanie
Cel badania- rozpoznanie struktury i efektywności działań wychowawczych tej instytucji, postawienie diagnozy, postawienie koncepcji ewentualnych ulepszeń

W monografii pedagogicznej stosuje się różnorodne techniki badawcze, przy czym najczęściej łączy się kilka różnych technik w jednym badaniu, tak aby uzyskać jak najbardziej rzetelne informacje, aby zdobyć duży stopień pewności metodologicznej i podejść do badania danej instytucji od różnej strony. Połączone techniki wzajemnie się uzupełniają i kontrolują

Techniki badawcze wykorzystywane w monografii pedagogicznej
Metoda monograficzna realizowana być może przez wiele różnorodnych technik. Do głównych należą:

- wywiad

- ankieta

- badanie dokumentacji,

Jest to technika uniwersalna, stosuje się ją we wszystkich naukach. Jest znana

i stosowana od bardzo dawna. Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, a także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach. Samodzielnie rzadko może występować w roli instrumentu naukowego poznania.
Analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem problemu (celu) badawczego lub także hipotezy roboczej. Charakterystyczną jej cechą jest to, że dotyczy ona w dużej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, lecz także w wyniku działań nie związanych bezpośrednio z podejmowanym procesem badawczym.

Analizie możemy poddać różnego rodzaju dokumenty:

- materiały archiwalne w ścisłym znaczeniu tego słowa,

- aktualne wytwory dzieci i młodzieży, jak: rysunki, zeszyty szkolne, listy, pamiętniki, twórczość literacka. Dokumentem może być również kronika klasy lub szkoły, różnego rodzaju zapisy w dziennikach klasowych, sprawozdania dotyczące różnych spraw z życia szkolnego czy zakładowego, sondaże i roczniki statystyczne, a niekiedy poniekąd także prace konstrukcyjne czy wytwórcze.
- dokumenty pisane (werbalne), np. protokoły i sprawozdania z rad pedagogicznych, świadectwa szkolne, prace pisemne uczniów łącznie z ich samorodną twórczością literacką, opracowania publicystyczne i naukowe

- dokumenty cyfrowe (statystyczne), np. zestawienia statystyczne na tematy związane z oświatą, wychowaniem, kształceniem w kraju i świecie

- dokumenty obrazowo-dźwiękowe (poza pisemnych i poza cyfrowych). np.rysunki, nagrania magnetofonowe i wideo, filmy, fotografie, przeźrocza

- prace wytwórcze (konstrukcyjne), które mogą być, podobnie jak rysunki, ważnym źródłem informacji o dzieciach i młodzieży.
- dokumenty zastane (przypadkowe) - powstające niezależnie od intencji badacza

- intencjonalnie tworzone (systematyczne), czyli dokumenty powstałe z jego inspiracji, np. wypracowania, rysunki, pamiętniki.

Rodzaje analizy dokumentów:

- klasyczna(jakościową czy opisową)

Klasyczna analiza dokumentów polega głównie na ich historycznej i literackiej interpretacji. Jest poszukiwaniem indywidualnych (niepowtarzalnych) właściwości charakterystycznych dla analizowanego dokumentu (wytworu) i jego twórcy. Badacz polega tu w dużej mierze na własnym wyczuciu i intuicji. Ponadto ogranicza się głównie do jakościowego opisu i analizy dokumentów, jakie czyni przedmiotem swych badań.

- nowoczesna (ilościową)
Nowoczesna analiza dokumentów stanowi próbę przezwyciężenia subiektywnego charakteru analizy klasycznej (tradycyjnej). Znalazła ona zastosowanie szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Polega przede wszystkim na ilościowym opisie i analizie dokumentów. Przy czym opis i analiza taka nie ograniczają się wyłącznie do posługiwania się liczbami absolutnymi lub procentami. Dopuszcza się tu również takie wyrażenia, jak: zawsze, często, rzadko, nigdy itp. Dużą wagę przywiązuje się do dokładnego określenia wartości poznawczej dokumentów, w tym zwłaszcza do potwierdzenia ich wiarygodności i autentyczności.

Każdej ze scharakteryzowanych wyżej analiz dokumentów jako podstawowych metod pedagogicznych tego rodzaju, podporządkowane są różne ich odmiany.
- analiza treściowa dokumentów

Polega na interpretacji zawartych w nich treści. Stosując ją, usiłujemy odpowiedzieć na takie m.in. pytania, jak: co chciał powiedzieć lub ukazać autor analizowanego dokumentu, jakie zawarł w nim treści, czego mogą być one świadectwem lub na czym polega ich oryginalność. W wyniku analizy treściowej np. zeszytów szkolnych można dowiedzieć się m.in. o zainteresowaniach ucznia, o jego sposobie wyrażania myśli lub innych przejawach rozwoju umysłowego.
- analiza formalna dokumentów

Dotyczy zwłaszcza zewnętrznego opisu ich wyglądu, sposobu sporządzania, stopnia trwałości lub adekwatności z zamiarem, jaki przyświecał lub miał przyświecać w toku ich tworzenia. Na podstawie analizy formalnej można wnosić m.in. o zamiłowaniu do porządku, obowiązkowości, zdyscyplinowaniu i cechach tamtym przeciwnych.

Błędy w monografii pedagogicznej.
Metodzie monograficznej grożą trzy niebezpieczeństwa:

- subiektywizm,

- pseudo uogólnienie (brak dostatecznej wiedzy o instytucjach badanych, o uwarunkowaniach społecznych, obyczajowych, gospodarczych, regionalnych itp. nadających im piętno „indywidualne”, o wpływach jednorazowych, przypadkowych, lecz pozostawiających trwałe ślady na funkcjonowaniu i skuteczności działań badanej instytucji)

- opisowość (poprzestanie wyłącznie na opisie)

Sondaż diagnostyczny.
Sondaż, zwany przez jednych sondażem diagnostycznym, przez innych sondażem ankietowym czy sondażem na grupie reprezentatywnej.

Definicje:

Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.

CEL- gromadzenie wiedzy o cechach i dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach określonej zbiorowości
PRZEDMIOT- zjawiska społeczne nieposiadające instytucjonalnej lokalizacji, opinie i poglądy określonych zbiorowości
SPOSÓB- „wypytywanie”, sondowanie, zadawanie pytań osobom badanym OSOBY BADANE- próba reprezentatywna, która ma wiedzę o interesującym nas problemie; respondenci
KIEDY STOSOWAĆ - gdy chcemy poznać opinie respondentów o temacie

Techniki stosowane w sondaży diagnostycznym:
- ankieta,

Ankieta - to szczególny przypadek wywiadu. Jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub najczęściej bez obecności ankietera. Jest ona zbiorem specjalnie sformułowanych pytań, na które osoba badana powinna dać odpowiedź.
Badania ankietowe mają charakter masowy. Są one przydatne przy rozwiązywaniu problemów związanych z działalnością wychowawczą. Stosowane są również w innych dziedzinach życia społecznego i kulturalnego. Ankieta jest użyteczna w badaniach pedagogicznych jako metoda poznawania cech zbiorowości, zjawisk, opinii o wydarzeniach. Jest pomocnicza w początkowym etapie badań.
Wyniki zebrane przy pomocy ankiety wymagają porównania z materiałem zebranym przy pomocy innych metod badawczych.

Pytania ankiety są zamknięte i zaopatrzone w tzw. kafeterie czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Kafeterie bywają:

- zamknięte - oznacza to ograniczony zestaw możliwości odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości jakie daje sformułowany zestaw.

- półotwarte - czyli mogą być zestawem możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają 1 punkt oznaczony słowem „inne”, pozwalający na zaprezentowanie swojej odpowiedzi, jeśli nie mieści się w żadnym sformułowaniu,

- koniunktywne - pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym tworzenia hierarchii, oraz dysjunktywne.
- otwarte - pozostawiają badanym całkowitą swobodę odpowiedzi.

W konstruowaniu pytań ankietowych rzeczą niebagatelną jest troska o odpowiednią ich formę i treść. Chodzi o to, aby:
· dotyczyły one wyłącznie spraw istotnych z punktu widzenia podejmowanych problemów badawczych,
· były jednakowo rozumiane przez wszystkie osoby badane,
· nie były zbyt trudne do odpowiedzi,
· pozbawione były nadmiernej sugestii,
· były wyrażone w grzecznościowej formie.
Nie bez znaczenia jest też prawidłowa kolejność zamieszczonych w ankiecie pytań. Przede wszystkim mają stanowić one pewną zwartą i logiczną całość, tj. zgodnie ze swoistym poczuciem logiki. W związku z powyższym zaleca się zadawanie pytań od prostych (łatwych) do coraz bardziej skomplikowanych (trudnych), od ogólnych do szczegółowych, od nie krępujących do nieco bardziej drażliwych (osobistych).

- wywiad,

- analiza dokumentów osobistych,

- obserwacja,

OBSERWACJA – jako jedna z metod badań pedagogicznych , stanowi osobliwy sposób postrzegania , gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora . To znaczy , najpierw postrzega się interesujące nas zjawisko zgodnie z postawionym celem ( problemem ) badawczym ; następnie utrwala się ( często w formie pisemnej ) dostrzeżone dane , a na końcu dokonuje się próby ich zinterpretowania .

Rodzaje obserwacji :
- obserwacja zaprogramowana – nazywana często obserwacją skategoryzowaną ze względu na przewidywane z góry kryteria zachowań objęte z góry taką obserwacją . Poza tym , że jest planowa , dokładna i obiektywna , przysługuje jej cecha selektywności , tzn. stosując ją podchodzi się wybiórczo do obserwowanego zjawiska .
- obserwacja swobodna – okazuje się przydatna w badaniach jakościowych .
Umożliwia dokładny rejestr faktów , zjawisk czy zdarzeń w ich ciągłym
naturalnym przebiegu .

Najczęściej stosowane techniki obserwacyjne:

- technika obserwacji dorywczej – zapisywanie szczególnie tych przejawów zachowań uczniów, które według osobistego uznania nauczyciela na nie zasługują. Rejestrowane są jakieś charakterystyczne sposoby zachowania .

- technika „dzienniczków obserwacyjnych” – opisywanie zdarzeń lub zjawisk w ich naturalnych odstępstwach czasowych, na przestrzeni możliwie długiego czasu. Np. okres niemowlęctwa. Zaobserwowane zachowania i towarzyszące im warunki zapisujemy, rejestrujemy fotograficznie, lub za pomocą kamery wideo.

- technika obserwacji kategoryzowanej – obserwacja konkretnych kategorii zachowań ucznia np. zachowania pro zdrowotne uczniów – czy podczas siedzenia na krześle opiera plecy o poręcz, czy przychodzi do klasy o odpowiednim obuwiu

- technika próbek czasowych – obserwacja w ciągu niedługich jednostek, próbek czasowych (od kilku sekund do 20 minut – najczęściej 5 minut).

- techniki statystyczne i inne.


Metoda indywidualnych przypadków.
W literaturze socjologicznej tzw. case study stanowi metodę obejmującą zaskakująco różnorodne pola badań: jako przypadek postrzega się zarówno jednostki ludzkie, jak i instytucje lub osiedla.
W pedagogice społecznej należy ograniczyć zakres metody określonej jako studium przypadków indywidualnych do badań skupionych wokół biografii ludzkich.

„Studium indywidualnych przypadków" wywodzi się z metod pracy socjalnej rozwijanych w pedagogice opiekuńczej na przełomie - i rozpowszechnionych w latach dwudziestych naszego wieku.
Definicja:

Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych . /T.Pilch/

Zajmuje się takimi problemami jak: trudności dydaktyczne i wychowawcze a sytuacja rodzinna, funkcjonowanie rodzin zastępczych, opiekuńczych itp.

Techniki stosowane w metodzie indywidualnych przypadków:
Badania metodą indywidualnych przypadków posługują się dość nielicznym zestawem technik badawczych:

- wywiadem,

Wywiad - istotą tej metody jest rozmowa prowadzona w sposób planowy i kierowany, w celu uzyskania określonych informacji. Jest to czynność dwustronna, oparta na bezpośrednim kontakcie respondenta z prowadzącym wywiad. W badaniach pedagogicznych szczególnie użyteczny jest wywiad środowiskowy, który stosowany jest przy poznawaniu charakteru i zależności środowiska wychowawczego oraz wszelkich aspektów wychowawczych w środowisku społecznym. Warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu są właściwie przygotowane dyspozycje.
Typy wywiadów:
- nie skategoryzowany - daje możliwość swobody w formułowaniu pytań oraz zmieniania ich kolejności, stawianie pytań dodatkowych
- skategoryzowany - ogranicza kolejność i brzmienie stawianych pytań
- jawny - badany poinformowany jest o celach i przedmiocie wywiadu, musi być on skategoryzowany
- ukryty - stosowany w przypadku gdy przedmiotem wywiadu są drażliwe zagadnienia, badania postaw, motywacji i innych, badany nie jest poinformowany o przedmiocie rozmowy
- jawny nieformalny - to luźna rozmowa, podczas której badający usiłuje przez stosowne jej ukierunkowanie uzyskać interesujące go dane
- jawny formalny - gdy badany orientuje się o fakcie przeprowadzania z nim wywiadu
- indywidualny
- zbiorowy - ma uzasadnienie gdy przedmiotem badań są opinie, fakty jednorodnej grupy, wywiadom zbiorowym towarzyszą emocje dodatnie i ujemne, mogące mieć znaczenie dla wiarygodności badań
Czynniki zakłócające wiarygodność informacji:
- respondent - główne źródło materiału- może być przyczyną świadomego zafałszowania prawdy.
- narzędzie badawcze - kwestionariusz, którego forma może wpłynąć na treść uzyskiwanych danych. (może nie obejmować wszystkich zagadnień, może posługiwać się niejasnym językiem).
- prowadzący badania - należy podporządkować jego cechy indywidualne wymaganiom reguł badania.

- uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych.

- niekiedy pomocne być mogą techniki projekcyjne, testy.

Stosowanie wyżej wymienionych technik przesądza ograniczenie liczby badanych jednostek. Studium indywidualnych przypadków zaliczyć więc należy do badań jakościowych. Górna granica, stosownie do możliwości badacza wynosi 100 przypadków.

Eksperyment pedagogiczny.
Mimo różnych opinii pedagogów eksperyment pedagogiczny uznać należy za metodę badań pedagogicznych.

Definicja:

- Eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej), polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem. /W. Zaczyński/

- Jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości wychowawczej polegającą na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowania zmian powstałych pod jego wpływem

/T.Pilch/

- Metoda będąca w ścisłym związku z obserwacją . Polega na aktywnym stosunku obserwatora do badanej rzeczywistości . Może być zastosowana w dowolnym czasie i można powtórzyć ją wielokrotnie . /M.Łobocki/

CEL -wykrycie związków przyczynowo-skutkowych między zmienną niezależną a elementami badanego układu

DZIAŁANIE polega na wprowadzeniu do wybranego układu (zbiorowości społecznej, zespołu zdarzeń, zjawiska lub procesu) specjalnie przez nas wybranego czynnika w celu uzyskania pożądanych zmian układu lub w celu sprawdzenia jakie zmiany w obserwowanym układzie zajdą pod wpływem owego nowego czynnika zwanego zmienną niezależną..

Rezultatem eksperymentu są więc zawsze określone zmiany..
Ze zmianami układu wiążą się dwie sprawy. Pierwsza natury metodologicznej - wiąże się z techniką wykrywania zależności między zmiennymi niezależnymi, a innymi elementami badanego układu. Wg. Mill'a najdoskonalszymi metodami wykrywania są:
- kanon jedynej różnicy
- kanon jedynej zgodności
- kanon połączonej różnicy i zgodności
- kanon zmian towarzyszących
- kanon reszt
Druga natury moralnej - mówiącej iż nie można dopuścić aby w założeniach badawczych przyjęto świadomie działania szkodliwe dla określonej grupy.

Kontrolowane i weryfikowane w toku przeprowadzanego eksperymentu pedagogicznego zależności pomiędzy różnymi zmiennymi określa hipoteza robocza, a nierzadko kilka hipotez. Techniki stosowane w eksperymencie pedagogicznym.
Przeprowadzenie eksperymentu pedagogicznego może odbywać się za pomocą różnych technik. Na ogół wymienia się następujące techniki eksperymentalne:
- Technikę grup równoległych (najczęściej używana)

Zakłada ona konieczność uwzględnienia podczas przeprowadzanego eksperymentu:
1) dwojakiego rodzaju grup. tj. grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej, równoważnych w miarę np. pod względem składu osobowego, czyli poziomu umysłowego i społecznego, a także płci i wieku ich członków oraz różnych ogólnych uwarunkowań zewnętrznych;
2) określonych czynników eksperymentalnych (zmiennych niezależnych) uruchomionych tylko w grupie eksperymentalnej;
3) badań początkowych i końcowych mających na celu kontrolę zmiennych zależnych, a nierzadko również zmiennych pośredniczących.

- Technikę czterech grup (zwaną inaczej techniką Solomona)
- Technikę rotacji
- Technikę jednej grupy.

Źródła błędów w eksperymencie pedagogicznym.
-brak związku pomiędzy badaniami eksperymentalnymi z jednej strony a określoną koncepcją teoretyczną z drugiej jest pierwszym podstawowym źródłem błędów, jakie często towarzyszą tym badaniom.
-w związku z powyższym trudno wyobrazić sobie poprawnie przeprowadzony eksperyment, bez uprzedniego wglądu w dotychczasowy dorobek wiedzy (związanej z daną dziedziną), jak również bez dostatecznego uświadomienia sobie teoretycznych podstaw przeprowadzonych badań. W przeciwnym przypadku grozi nam zawężony praktycyzm, który z reguły stwarza jedynie pozory postępu naukowego.
-dużo większe jeszcze niebezpieczeństwo popełniania błędów w eksperymencie ma miejsce podczas badania zjawisk bardziej złożonych, niż proces dydaktyczny. Źródła tych trudności i zakres błędów są rozmaite. Oprócz niedostatecznego, teoretycznego uzasadnienia konkretnych badań eksperymentalnych i doboru właściwego ich przedmiotu — źródłami tymi są często m. in.:
- niedostateczna kontrola zmiennych zależnych i niezależnych w trakcie przeprowadzanych badań

- brak odpowiednich „układów odniesienia" celem obiektywnego orzekania o wynikach eksperymentu
- niewłaściwy dobór klas eksperymentalnych i kontrolnych oraz uczących w nich nauczycieli
- niedostateczny czas trwania eksperymentu i zbyt mała liczba klas porównawczych
- przesadny rozgłos eksperymentu

Testy osiągnięć szkolnych
Zwane też testami dydaktycznymi lub testami wiadomości ( obiektywny pomiar wyników nauczania )
Rodzaje testów osiągnięć szkolnych :
a) standaryzowane i nieformalne
b) różnicujące i sprawdzające
c) wyróżnia się jeszcze testy ze względu na typ czynności wykonywanej przez badanego – pisemne , ustne , praktyczne
d) testy mocy – składające się z zadań o różnej treści i trudności , testy szybkości

Metoda socjometryczna

Pozwala na zidentyfikowanie osób cieszących się popularnością grupie , jak i osób nie lubianych , odrzuconych przez grupę . Trwa bez względu na technikę nie dłużej jak 15 minut .
Nie informuje nas o motywach , jakimi kierują się badani przy dokonywaniu wyborów socjometrycznych .




Bibliografia

Bartlette F., Ginsberg M., Lindgren E. J., Thouless R. H., The syudy of society. Methods and problems, Londyn 1956.

Beobachtung und Experiment in der Sozialforschung, Köln 1956.

Łobocki M., Metodologia badań pedagogicznych, Warszawa 1982.

Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych.

Nowak S., Studia z metodologii nauk społecznych, Warszawa 1965.

Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995.

Skorny Z., Metody badań i diagnostyka psychologiczna, Wrocław 1974.

Słownik języka polskiego, T. II, Warszawa 1979.

Szczepański J., Socjologia, Warszawa 1961.

Wroczyński R., Pilch T., (red.), Metodologia pedagogiki społecznej, Wrocław 1974.

Wroczyński R., Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, Warszawa 1966.

Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968.

Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995.